نگاهی به تاریخچه و وضعیت امروز رسانه‌ها در افغانستان

محمدزمان حسینی | شهرآرانیوز؛ نماینده سازمان ملل متحد در افغانستان یا یوناما به تازگی در صفحه توییتر خود خواستار پایان خشونت‌ها علیه رسانه‌ها و خبرنگاران از سوی طالبان در افغانستان شده است. به بهانه  روز جهانی پایان دادن به معافیت از مجازات علیه روزنامه نگاران در یادداشتی به وضعیت رسانه‌ها از زمان تصرف کابل توسط طالبان پرداخته‌ایم.

پیشینه رسانه در افغانستان

پیشینه کار رسانه‌ای در افغانستان به ۱۴۵ سال پیش یعنی به سال ۱۸۷۳ میلادی در دوره دوم امیر شیرعلی خان بر می‌گردد. در آن زمان برای نخستین بار، روزنامه‌ای با نام «شمس النهار» آغاز به کار کرد. پس از فعالیت شمس النهار، نشریه «سراج الاخبار افغانستان» در سال ۱۹۰۶ و «سراج الاخبار افغانیه» در ۱۹۱۲، مهم‌ترین رسانه‌ها در عرصه روزنامه‌نگاری در افغانستان بودند.

پس از آن دوره امان‌الله خان فرا رسید که از سال‌های زمامداری او، به عنوان دوره گسترش ژورنالیسم در افغانستان یاد می‌شود. در همین دوره، ۲۳ جریده و نشریه در افغانستان مطلب منتشر می‌کردند.

از زمان تشکیل نظام جمهوریت در سال ۲۰۰۱ رسانه‌ها در افغانستان به عنوان رکن چهارم دموکراسی در افغانستان پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشتند. به نحوی که توجه بسیاری از کشور‌ها را در زمینه آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران جلب کردند. هر چند در سال ۲۰۱۷ افغانستان به ناامن‌ترین کشور برای خبرنگاران در جهان تبدیل شد. اما به هر حال طبق اعلام وزارت اطلاعات و فرهنگ در نظام جمهوریت ۲۰۳ کانال تلویزیونی، ۳۶۶ ایستگاه رادیویی، ۷۲ روزنامه، ۳۵۴ هفته‌نامه، ۳۴۴ مجله و ۷۳ آژانس خبرگزاری در وزارت اطلاعات و فرهنگ، ثبت شدند.

تعهد به تعامل با رسانه‌ها

در اوت ۲۰۲۱ زمانی که دولت اشرف غنی سقوط کرد، وضعیت رسانه‌ها یکی از نگرانی‌های جدی در افغانستان تبدیل شد. ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان در  اولین نشست خبری خود بعد از سقوط کابل در ۱۷ اوت ۲۰۲۱ درست ۲ روز پس از تصرف کابل گفت که تعامل با رسانه‌ها در چهارچوب و براساس اصول رسانه‌ای خواهد بود. ما  می‌خواهیم همه رسانه‌های خصوصی آزاد و مستقل باشند.

اما تنها چند روز بعد از همین گفته‌ها زمانی که احمد مسعود رهبر جبهه مقاومت ملی بعد از شکست نیروهایش در پنجشیر و تصرف این شهر خواستار تظاهرات عمومی در کشور شد، طالبان به شدت با خبرنگارانی که اقدام به پوشش این رویداد کردند، برخورد نمود که شکنجه کردن و ضرب وشتم شدید دو خبرنگار روزنامه اطلاعات روز حاکی از آن بود که طالبان در همان ابتدای راه نتوانسته‌اند راه تعامل با رسانه‌ها را در پیش بگیرند.

توقف رسانه‌ها و فرار خبرنگاران

قصه پرغصه رسانه‌ها در افغانستان صرفا به برخورد با همان دو خبرنگار تمام نمی‌شود، بلکه در یک‌سال و سه ماه گذشته از حکومت طالبان فعالیت صد‌ها رسانه مکتوب و تصویری متوقف شده است و کارکنان آن از کشور یا گریخته‌اند و یا هم مشغول فعالیت‌های دیگر مثل کارگری و دست فروشی شده‌اند البته در کنار این باید الزام مقامات طالبان به پوشیدن نقاب توسط زنان گوینده و مجری را هم اضافه نمود.

براساس اعلام اتحادیه ژورنالیستان افغانستان در یک‌سال گذشته بیش از ۱۳۰ پرونده خشونت علیه خبرنگاران ثبت شده است، ۹۲ خبرنگار و کارمند رسانه بازداشت و زندانی شده اند. ۲ خبرنگار نیز کشته و چهارتن زخمی شده‌اند.

 همچنین در گزارش  مشترک دیگری که از سوی سازمان گزارشگران بدون مرز با انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان آمده است که از اول مرداد سال ۱۴۰۰ تا قوس همان سال ۶۴۰۰ خبرنگار و کارمند رسانه بیکار شده‌اند.

در این گزارش آمده است که بیشترین آسیب را در بین کارمندان رسانه و خبرنگاران زن دیده‌اند که از هر پنج خبرنگار زن ۴ نفر از آن‌ها بیکار شده‌اند.

براساس گزارش‌های موجود در ۱۵ ماهه گذشته از ۵۴۳ رسانه فعال در حکومت پیشین تنها ۳۱۲ رسانه فعالیت دارند و بسیاری از آن‌هایی هم که فعالیت دارند عمدتا تحت فشار شدید از سوی نیرو‌های طالبان هستند.

به طور مثال اکثر خبرنگارانی که در چند ماه بعد از تشکیل حکومت طالبان در کابل مانده بودند  به کارشان ادامه دادند، اما نتوانستند با دستورات تازه حکومت طالبان کنار بیایند و در نهایت مجبور به ترک افغانستان شدند.

 خچلواک ساپی مدیر خبر طلوع نیوز نمونه مهم آن دسته از رسانه‌هایی است که  بعد از آمدن طالبان به کابل ماندند تا فعالیت رسانه‌ای خود را ادامه دهند، اما در نهایت مجبور به ترک افغانستان شدند.

گفتنی است که سخت‌گیری‌های طالبان تنها منوط به خبرنگاران نمی‌شد، بلکه حتی کارشناسانی هم که از طالبان در رسانه‌ها انتقاد می‌کردند مورد بازداشت طالبان واقع شدند. محمد باقر محسنی کاظمی و فیض الله جلال نمونه دیگر از برخورد شدید طالبان با رسانه‌ها و خبرنگاران است.